تفسیر تابعینتفسیر تابعین، تفسیری است که در آن تکوین و تحول دانش تفسیر قرآن در پیوند با شکل‌گیری و تحول علوم بلاغی و دانش کلام صورت گرفت. فهرست مندرجات۲ - سرآمدان تفسیر در مکه ۳ - مهم‌ترین کتاب دربردارنده آرای تفسیری تابعین ۴ - مشایخ تفسیر در مدینه ۵ - پیشگامان تفسیر در عراق ۶ - شیوه تفسیری ضحاک بن مزاحم ۷ - منابع تفسیر در عهد تابعین ۸ - مهم‌ترین راویان اسرائیلیات ۹ - ویژگی تابعین مکی ۱۰ - اختلاف درباره اعتبار تفسیر تابعین ۱۱ - دلیل مخدوش بودن اعتبار تفسیر تابعین ۱۲ - قائلین جواز رجوع به تفسیر تابعین ۱۳ - مجموعه‌های تدوین شده از اقوال تابعین ۱۴ - بازسازی تفاسیر تابعین ۱۵ - تردید درباره اصالت تفسیر تابعین ۱۶ - مهم‌ترین تحقیق درباره تفاسیر تابعین ۱۷ - انحراف تابعین ۱۸ - بررسی حکم تفسیری تابعین ۱۸.۱ - نظرات درباره حکم تابعین ۱۹ - قول زرکشی ۲۰ - عناوین مرتبط ۲۱ - فهرست منابع ۲۲ - پانویس ۲۳ - منبع ۱ - علت عدم پیشرفت تفسیر در عهد تابعینازینرو به علت ابتدایی بودن این علوم، در مقایسه با عهد صحابه تغییرات خاصی در دانش تفسیر و تفسیرنگاری عهد تابعین مشاهده نمی‌شود، [۱]
فهد بن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ج۱، ص ۳۰، ریاض ۱۴۱۹.
جز اینکه در اقوال تابعین پاره‌ای بحث‌های کلامی نیز دیده میشود.خُضَیْری [۲]
محمد خضیری، تفسیر التابعین: عرض و دراسه مقارنه، ج۲، ص ۷۸۵ـ ۸۴۴، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
برخی از آرای تابعین را در تفسیر آیات تشبیهی و مسائل کلامی گرد آورده است.البته در منابع، بر اساس محل سکونت تابعین، از مدرسه‌های تفسیری عراق ، مدینه و مکه سخن رفته است. [۳]
حسن بصری، تفسیر الحسن البصری، ج۲، ص ۴۵۱، چاپ محمد عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۲.
[۴]
جوده محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص ۱۰۸ـ ۱۱۴، قاهره ۱۹۷۸.
[۵]
احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، ج۱، ص ۴۰ـ۴۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۲ - سرآمدان تفسیر در مکهاز سرآمدان تفسیر در مکه به مجاهد بن جَبْرمکی (متوفی ۱۰۴)، عطاء بن ابیرَباح (متوفی ۱۱۴)، سعید بن جُبَیْر (متوفی ۹۵)، عِکْرِمَه مولی ابن‌عباس (متوفی ۱۰۵) اشاره شده است [۶]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۱۰۷ـ ۱۱۸، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۷]
جوده محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۱۰۸ـ ۱۱۱، قاهره ۱۹۷۸.
[۸]
احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۳ - مهم‌ترین کتاب دربردارنده آرای تفسیری تابعیندر میان کتاب‌های حدیثی، مهم‌ترین تألیفی که آرای تفسیری تابعین را در بر دارد، الجامع‌الصحیح محمد بن اسماعیل بخاری است. وی اغلب، روایات تفسیری تابعین را به نقل از شاگردان ابن‌عباس آورده است. [۹]
احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، ج۱، ص۴۲، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
این افراد نیز در تفسیر از همان شیوه تفسیری ابن‌عباس پیروی کرده‌اند. [۱۰]
احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۱]
مصطفی صاوی جوینی، مناهج فی التفسیر، ج۱، ص۲۵ـ۳۶، اسکندریه: منشأه المعارف .
۴ - مشایخ تفسیر در مدینهاز مشایخ تفسیر در مدینه ، ابوالعالیه رُفَیع بن مهران ریاحی (متوفی ۹۳)، محمد بن کعب قُرَظی (متوفی ۱۰۸) بوده‌اند.تابعین مدینه تفسیر را از اُبَیّ بن کَعْب ، به طور مستقیم یا با واسطه، دریافت کرده بودند. [۱۲]
احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، ج۱، ص۴۲، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۵ - پیشگامان تفسیر در عراقاز پیشگامان تفسیر در عراق، حسن بصری (متوفی ۱۱۰)، قَتاده بن دِعامه سدوسی (متوفی ۱۱۸)، مسروق بن اجدع بن مالک هَمْدانی (متوفی ۶۳) و عامر بن شراحیل شعبی را میتوان نام برد. [۱۳]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۳۰، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۴]
جوده محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۱۴، قاهره ۱۹۷۸.
تابعان عراقی نیز از عبداللّه بن مسعود متأثر بودند و از ویژگی‌های آنان، کثرت استناد به رأی و اجتهاد در تفسیر بود. [۱۵]
احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، ج۱، ص۴۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
آنان به روایات اهل کتاب نیز توجه کمتری نشان می‌دادند. [۱۶]
احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، ج۱، ص۴۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۶ - شیوه تفسیری ضحاک بن مزاحماز دیگر مراکز دینی در عهد تابعین، خراسان بود که برجسته‌ترین مفسر تابعی آن، ضحاک بن مزاحم هلالی (متوفی ۱۰۵) نام داشت. [۱۷]
حسین عطوان، الدراسات الدینیه بخراسان فی العصر الاموی، ج۱، ص۵۶، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
شیوه تفسیری ضحاک، روایی، و مبتنی بر احادیث نبوی و اقوال صحابه بوده و به‌سبب تخصصش در لغت‌شناسی و نحو شیوه‌ای مشخص در تفسیر داشته است. [۱۸]
حسین عطوان، الدراسات الدینیه بخراسان فی العصر الاموی، ج۱، ص۶۰، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۷ - منابع تفسیر در عهد تابعینمنابع تفسیر در عهد تابعین عبارت‌است از: اسرائیلیات، روایات پیامبر و صحابه و، گاه اجتهاد به رأی و تفسیر قرآن به قرآن . [۱۹]
فهد بن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، ریاض ۱۴۱۹.
تفسیر تابعین همچنین واجد سرشت روایی، گرایش فرقه‌ای و کثرت آرا در تفسیر است. [۲۰]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۱۳۴، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
خضیری [۲۱]
محمد خضیری، تفسیر التابعین: عرض و دراسه مقارنه، ج۲، ص۶۰۸ـ۷۴۳، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
ضمن اشاره به این موارد، شواهدی برای هر کدام ارائه کرده و از اختلافات تابعین در رجوع به این مصادر سخن گفته است.۸ - مهم‌ترین راویان اسرائیلیاتمهمترین راویان اسرائیلیات در این دوره عبداللّه بن سلام ، کعب الاحبار ، وهْب بن منبّه و عبدالملک بن جرَیْج [۲۲]
فهد بن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ج۱، ص۳۲، ریاض ۱۴۱۹.
[۲۳]
محمد خضیری، تفسیر التابعین: عرض و دراسه مقارنه، ج۲، ص۹۰۷، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
بوده‌اند.همچنین خضیری [۲۴]
محمد خضیری، تفسیر التابعین: عرض و دراسه مقارنه، ج۲، ص۸۸۴ـ۸۸۹، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
دیدگاه‌های مختلف تابعین را درباره اسرائیلیات یاد کرده است.۹ - ویژگی تابعین مکیاز ویژگی‌های تابعین مکی یکی این بود که در نقل اسرائیلیات تساهل می‌ورزیدند. [۲۵]
محمد خضیری، تفسیر التابعین: عرض و دراسه مقارنه، ج۲، ص۸۸۵، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۱۰ - اختلاف درباره اعتبار تفسیر تابعیندر باب اعتبار تفسیر تابعین و رجوع به اقوال آنها صاحب‌نظران اختلاف رأی دارند [۲۶]
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، ج۴، ص۱۵۵ـ ۱۵۶، چاپ طه عبد الرؤف سعد، بیروت.
[۲۷]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۱۳۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۸]
احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، ص۴۴ـ۴۵، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۹]
محمد خضیری، تفسیر التابعین: عرض و دراسه مقارنه، ج۱، ص۴۹ـ۵۱، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
احمد بن حنبل و عبداللّه بن محمد بن عقیل اخذ به قولِ تابعان را در تفسیر لازم ندانسته‌اند. [۳۰]
جوده محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، ج۱، ص۱۱۵، قاهره ۱۹۷۸.
[۳۱]
فهد بن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ج۱، ص۳۳، ریاض ۱۴۱۹.
۱۱ - دلیل مخدوش بودن اعتبار تفسیر تابعیندلایل این عالمان برای چنین نظری، عدم سماع تابعان از پیامبر ، عدم حضور در زمان نزول آیات و منصوص نبودن عدالت تابعین است [۳۲]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۱۳۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳۳]
فهد بن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، ریاض ۱۴۱۹.
چنانکه ابوحنیفه در این زمینه خود را هم‌ردیف تابعین دانسته است. [۳۴]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۱۳۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۲ - قائلین جواز رجوع به تفسیر تابعینبا این حال گفته دیگری از احمد بن حنبل در جواز رجوع به تفسیر تابعین نقل شده که دلیل آن معاشرت تابعین با صحابه و اخذ تفسیر از آنهاست. [۳۵]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۱۳۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳۶]
فهد بن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ج۱، ص۳۴، ریاض ۱۴۱۹.
این قول را اکثر مفسران پذیرفته‌اند.حتی ابن‌تَیْمیّه [۳۷]
ابن‌تیمیّه، مقدمه فی اصول التفسیر، ج۱، ص۴۶، بیروت: دار مکتبه الحیاه.
در صورت یکی بودن اقوال تابعین، پذیرش آن را واجب دانسته و در صورت اختلاف، از عدم حجیت قول تابعین سخن گفته است، ذهبی [۳۸]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۱۳۲، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
نیز آن را ترجیح داده است.۱۳ - مجموعه‌های تدوین شده از اقوال تابعینبر اساس آنچه احمد بن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) آورده است، مجموعه‌های تدوین شده از اقوال تابعین چون تفسیر عکرمه، تفسیر مجاهد، تفسیر الحسن البصری، تفسیر محمد بن کعب قرظی و تفسیر سعید بن مُسَیِّب، در زمان وی موجود بوده و گاه به چند طریق روایت شده‌اند. [۳۹]
احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیر الثعلبی، ج۱، ص۷۶ـ۷۹، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۴۰]
احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیر الثعلبی، ص۸۲ ـ۸۳، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
یکی از تفاسیر روایی، که به تفصیل آرای تفسیری تابعین را نقل کرده، تفسیر جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن طبری است. [۴۱]
فهد بن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ج۱، ص۱۴۵، ریاض ۱۴۱۹.
خضیری [۴۲]
محمد خضیری، تفسیر التابعین: عرض و دراسه مقارنه، ج۱، ص۵۷ ـ۸۲، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
مصادر مهمی که اقوال تابعین را نقل کرده‌اند، به تفصیل شناسانده است.از تفاسیری که تابعین نوشته‌اند، متن مستقلی، جز تفسیر مجاهد بن جبر، باقی نمانده که آن نیز ظاهراً منتخبی است از آرای تفسیری مجاهد بن جبر به انتخاب و تدوین محمد بن عبدالملک بن حسن مشهور به ابن‌خَیرون (متوفی ۵۳۹). [۴۳]
احمداسماعیل نوفل، مجاهد: المفسر و التفسیر، ج۱، ص۳۱۳، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۱۴ - بازسازی تفاسیر تابعیناز تلاش‌هایی که برای بازسازی تفاسیر تابعین صورت گرفته است، میتوان به بازسازی تفسیر سعید بن جبیر و تفسیر الحسن البصری اشاره کرد. ۱۵ - تردید درباره اصالت تفسیر تابعینبرخی خاورشناسان درباره اصالت تفسیر تابعین تردید کرده‌اند.مهم‌ترین دستاویز این گروه روایاتی در ذم تفسیر است که طبری (متوفی ۳۱۰) [۴۴]
طبری، جامع، ج۱، ص۲۹ـ۳۰.
به نقل از برخی تابعین و صحابه آورده است.این در حالی است که از همین افراد روایات تفسیری فراوانی نقل شده است.بررسی اسناد این احادیث نشان می‌دهد که راویان آنها، مدنی بوده‌اند که تنها می‌تواند بازتاب‌دهنده دیدگاه برخی صحابه و تابعین مدینه درباره تفسیر قرآن باشد.برخی مفسران با استناد به روایات دیگری، درباره این نهی و جواز تفسیر قرآن سخن گفته‌اند. [۴۵]
طبری، جامع، ج۱، ص۳۰ـ۳۱.
[۴۶]
مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۸۳ـ۲۰۶، قاهره ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
۱۶ - مهم‌ترین تحقیق درباره تفاسیر تابعینمفصلترین و مهم‌ترین تحقیق درباره تفاسیر تابعین، نوشته محمد بن عبداللّه بن علی خضیری است. ۱۷ - انحراف تابعینتابعین، ابتدا بر اساس قرآن کریم، سنت نبوی، اقوال صحابه و پس از آن، تدبر و تعقل خود در قرآن، قرآن را تفسیر می‌کردند. ۱۸ - بررسی حکم تفسیری تابعیندر این باره که حکم تفسیر تابعان چیست و آیا جایی که نصی از کتاب، سنت و قول صحابی در دست نیست، قول تابعی می‌تواند در تفسیر قرآن معتبر باشد. ۱۸.۱ - نظرات درباره حکم تابعین۱. جواز مطلق؛ ۲. عدم جواز مطلق؛ ۳. قول به تفصیل: اگر تابعی در بیان مسئله تنها باشد و شاهد یا مؤیدی نداشته باشد قول وی مردود است؛ اما اگر تابعین بر یک قول اجتماع کنند، بی شک حجت است. البته اگر دسته‌ای از تابعین بر مطلبی اجماع کنند و دسته‌ای دیگر بر خلاف آن، قول هیچ کدام حجت نیست. ۱۹ - قول زرکشیزرکشی می‌گوید: از احمد بن حنبل دو قول در رجوع به اقوال تابعین نقل شده، و ابن عقیل هم قائل به منع رجوع شده و همین نظر از شعبة بن حجاج نقل شده، اما عمل مفسران بر خلاف این است و در کتاب‌های خود اقوال تابعین را حکایت می‌کنند. [۴۹]
عک، خالد عبد الرحمان، الفرقان و القرآن، ص۳۴۵-۳۴۷.
[۵۰]
عمیدزنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، ص۵۱.
[۵۱]
کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر، ص۳۸-۵۱.
[۵۲]
معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۱۱.
۲۰ - عناوین مرتبطتفسیر عصر تابعین؛ مفسران تابعین. ۲۱ - فهرست منابع(۱) ابن‌تیمیّه، مقدمه فی اصول التفسیر، بیروت: دار مکتبه الحیاه. (۲) ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقّعین عن رب العالمین، چاپ طه عبد الرؤف سعد، بیروت. (۳) احمد عمر ابو حجر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۴) احمد بن محمد ثعلبی، الکشف و البیان، المعروف تفسیر الثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۵) جوده محمدمهدی، الواحدی و منهجه فی التفسیر، قاهره ۱۹۷۸. (۶) حسن بصری، تفسیر الحسن البصری، چاپ محمد عبدالرحیم، قاهره ۱۹۹۲. (۷) محمد خضیری، تفسیر التابعین: عرض و دراسه مقارنه، ریاض ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۸) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۹) فهد بن عبدالرحمان رومی، بحوث فی اصول التفسیر و مناهجه، ریاض ۱۴۱۹. (۱۰) مصطفی صاوی جوینی، مناهج فی التفسیر، اسکندریه: منشأه المعارف. (۱۱) طبری، جامع. (۱۲) حسین عطوان، الدراسات الدینیه بخراسان فی العصر الاموی، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۱۳) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۱۴) احمداسماعیل نوفل، مجاهد: المفسر و التفسیر، ج۱، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۰. ۲۲ - پانویس
۲۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر تابعین»، شماره۵۰۱۱. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفسیر تابعین». |